از تیگران پتروسیان تا لوون آهارونیان: چگونه ارمنستان به یک ابرقدرت شطرنج تبدیل شد؟

ایرآرمنیا – ارمنستان با جمعیت تنها ۳ میلیون نفر  یکی از پرافتخارترین کشورهای المپیاد شطرنج است که هر دو سال یک‌ بار برگزار می‌شود. ارمنستان در سال‌های ۲۰۰۲ و ۲۰۰۴ به مدال برنز رسید و در سال‌های ۲۰۰۶، ۲۰۰۸ و ۲۰۱۲ بالاتر از قدرت‌های سنتی این رشته مثل روسیه، آمریکا، آلمان و انگلیس قهرمان شد. ارمنستان بیش از ۴۰ استادبزرگ شطرنج (عنوان برتری که به حدود ۱۲۰۰ نفر از بهترین شطرنج‌بازان جهان داده می‌‌شود) دارد که تقریبا برابر با تعداد استادبزرگ‌های چین است و تعداد آنها به نسبت جمعیت از روسیه هم بیشتر است. ولی چطور این کشور کوچک توانسته به یکی از ابرقدرت‌های شطرنج جهان تبدیل شود؟

مسابقات بین‌المللی شطرنج که سال ۲۰۰۹ در شهر جرموک ارمنستان برگزار شد، فرصتی برای پیدا کردن پاسخ این معما بود. همزمان با برگزاری بازی‌ها، جوانان و سالمندان در خارج از سالن با هیجان درباره حرکت‌ها بحث می‌کردند. آنها درباره قدرت ارمنستان در شطرنج ۶۴ توضیح متفاوت ارائه دادند. میراث سال‌های عضویت در اتحاد جماهیر شوروی یکی از آنها بود، ولی این توضیح نمی‌دهد که چرا سایر جمهوری‌ها نتوانسته‌اند به چنین موفقیتی برسند. بعضی از آنها روی سرانه بالای تحصیلات در ارمنستان تاکید داشتند. چند نفر به خلاقیت ارامنه در زمینه‌های مختلف از جمله موسیقی و نقاشی اشاره کردند. یک مرد میانسال به من گفت که ارامنه فقیرند و شطرنج بازی ارزانی است. دلیل دیگر که طرفداران زیادی داشت، ذات فردگرایانه این بازی بود. ارامنه با حرارت از ناتوانی‌شان در ورزش‌های تیمی می‌گفتند. تنها ورزش‌های دیگری که ارامنه در آن مدعی‌اند، وزنه‌برداری و کشتی است.

سفیر بریتانیا در ایروان که بعدا با او ملاقات کردم، توضیحات متفاوتی به من داد. در کشور کوهستانی ارمنستان فضای زیادی برای ساختن زمین‌ فوتبال و پیست دو‌ نیست، ولی شطرنج نیاز به فضایی کم و یک صفحه کوچک دارد. با وجود این درک موفقیت ارمنستان در شطرنج نیاز به شناخت عمیق‌تری از گذشته این کشور دارد، بویژه سال‌هایی که روشنفکرانه‌ترین بازی جهان وارد روح این ملت تحت‌سلطه شد.

در تاریخ ارمنستان دو «تیگران بزرگ» وجود دارد. تیگران بزرگ اول، پادشاه ارمنی متولد ۱۴۰ سال قبل از میلاد مسیح که شجاع، بلندپرواز و جادوگری تاکتیکی بود. او حملات نظامی جاه‌طلبانه‌ای ترتیب می‌داد و ارمنستان تحت سلطنت او برای دوران کوتاهی تبدیل به قدرتمندترین همسایه شرقی امپراطوری روم شد. نیکولو ماکیاولی نقل می‌کند که وابستگی بیش از اندازه به سواره‌نظام دلیل ناکامی‌اش بود. زره شوالیه‌های او به‌قدری سنگین بود که وقتی از روی اسب می‌افتادند، به‌زحمت می‌توانستند بلند شوند و بجنگند.

دو هزار سال بعد تیگران بزرگ دوم ظهور کرد، تیگران پتروسیان (۸۴-۱۹۲۹). او که به «تیگران آهنی» هم شهرت داشت، جایگاه برجسته‌ای در تالار بزرگان شطرنج جهان دارد و از سال ۱۹۶۳ برای ۶ سال قهرمان جهان بود. در سال ۱۹۷۲ وقتی بابی فیشر، نابغه آمریکایی حریفانش را یکی یکی شکست می‌داد تا به مسابقه قهرمانی جهان افسانه‌ای‌اش مقابل بوریس اسپاسکی روس برسد، پتروسیان تنها کسی بود که توانست یک بازی را از او ببرد،ولی در نهایت شکست خورد. فیشر گفت که توانست لحظه دقیقی را که غرور پتروسیان شکست، احساس کند.

تورنمنتی که در جرموک برگزار شد، به نام تیگران آهنی نامگذاری شده بود و فرصتی برای لوون آهارونیان، قهرمان جدید شطرنج ارمنستان بود که به‌عنوان قهرمان ملی به محبوبیتش اضافه کند. پتروسیان متولد تفلیس، پایتخت گرجستان بود، ولی تبار ارمنی داشت و وقتی اوج ‌گرفت، ارامنه او را به‌عنوان یک خودی پذیرفتند.

برای غربی‌ها او یک شهروند دیگر شوروی بود؛ حکومتی که از زمان استالین موفقیت در شطرنج را تبلیغی برای نشان دادن برتری کمونیسم بر جهان غرب می‌دانست. برای ارامنه اما او یکی از خودشان بود. برای خیلی‌ها در ارمنستان هنوز هویت ملی ارزش بیشتری از ایدئولوژی کمونیستی داشت و حتی گروهی او را اسلحه‌ای برای مبارزه با این ایدئولوژی می‌دانستند. وقتی در سال ۱۹۶۳ پتروسیان میخائیل بوتوینیک روس را شکست داد، شطرنج و غرور ملی در هم آمیختند.

مسابقه در مسکو برگزار شد، ولی مردم در میدان مرکزی ایروان جمع شده بودند و حرکات بازی که با تلکس مخابره می‌شد، روی صفحه غول‌پیکری به نمایش در می‌آمد. مردم با حرارت درباره این حرکات بحث می‌کردند. آنها که خبره‌تر بودند، می‌دانستند باید منتظر چه چیزی باشند. استادبزرگ‌ها هم مثل هنرمندان و موزیسین‌ها صاحب سبک هستند.

لوون در زبان ارمنی به‌معنی شیر است و آهارونیان هم سبک بازی جسورانه و ماجراجویانه‌ای دارد. ولی تیگران در زبان روسی به‌معنی ببر است و به‌سختی می‌توان اسم بی‌مسمی‌تری با سبک بازی تدافعی پتروسیان تصور کرد. او از ریسک اجتناب می‌کرد و تلاش می‌کرد هر حمله‌ای را دفع کند و هر نقطه ضعفی را بپوشاند. او غالبا سعی حریفان را با بازی فرسایشی از هیجان می‌انداخت و بعد از کوچکترین برتری‌اش استفاده می‌کرد. بابی فیشر گفته بود که پتروسیان می‌توانست «خطر را ۲۰ حرکت زودتر بو بکشد».

با وجود این محافظه‌کاری، بازی پتروسیان زهردار بود. آرام هاجیان، یک ارمنی- آمریکایی که با آکادمی شطرنج ارمنستان همکاری می‌کند، می‌گوید همانطور که هر آمریکایی مسنی دقیقا به‌یاد دارد در لحظه ترور کندی در سال ۱۹۶۳ کجا بوده، همه ارمنستانی‌ها هم به خاطر دارند که در همان سال وقتی پتروسیان بوتوینیک را  ۵/۱۲ بر ۵/۹ شکست داد، کجا بودند.

بعد از این موفقیت بزرگ شطرنج خیلی زود به سرگرمی مورد علاقه مردم ارمنستان تبدیل شد. این ماجرا حتی روی مد و رنگ لباس‌ها هم تاثیر گذاشت. عکس‌های آن دوره پر از لباس‌ها و کفش‌های مشکی و سفید است. بعدها مجسمه پتروسیان با تاج گل پیروزی مقابل باشگاه شطرنج ایروان نصب شد. یک شطرنج‌باز آماتور به نام پتروسیان بعد از موفقیت همنامش خواب دید که اگر صاحب پسری شود باید نامش را تیگران بگذارد. تیگران پتروسیان جدید یکی از اعضای تیم ارمنستان بود که به قهرمانی المپیاد شطرنج رسید.

بعد از موفقیت تیگران آهنی در سال ۱۹۶۳، این نام پرطرفدار شد و تعدادی از وزرای ارمنستان در سال‌های اخیر همین نام را داشتند. چند سال پیش تیگران زمالیان فیلم «سیاه و سفید» را ساخت که از شطرنج به‌عنوان تمثیلی برای سیاست‌های ارمنستان در قرن بیستم استفاده می‌کرد. در این فیلم تصاویری از مسابقات پتروسیان هم وجود دارد. قبل از یکی از بازی‌ها مردی به سوی او می‌دود و کمی خاک زیر پای او می‌ریزد، خاک ارمنستان. تیگران زمالیان می‌گوید برای یک بار هم که شده ما ارامنه گریه نمی‌کردیم و جشن گرفته بودیم.

موفقیت پتروسیان ملی‌گرایی ارامنه را هم تقویت کرد، روی رابطه آنها با همسایه‌های اقمار شوروی تاثیر گذاشت و تحمل سیاه‌ترین روزهای تاریخ این کشور را آسانتر کرد. در سال ۱۹۶۵ بود که با تظاهرات مردم ارمنستان، کرملین اجازه ساخت بنای یادبود نژادکشی ارامنه را صادر کرد.

دوره استقلال ارمنستان مدرن بعد از جنگ‌جهانی اول کوتاه بود و این کشور خیلی زود در اتحاد جماهیر شوروی جذب شد. آرام هاجیان معتقد است که این کشور بعد از استقلال دوباره در سال ۱۹۹۱ در جستجوی هویت جدیدی است؛ «ارمنستان کشوری قدیمی است که به‌تازگی دوباره متولد شده. ارمنستان ۱۷۰۰ سال قبل اولین کشوری بود که مسیحیت را به‌عنوان دین رسمی پذیرفت، ولی در عصر مدرن مشخص نیست که چطور می‌خواهد خودش را در جهان مطرح کند و پادشاهی در شطرنج، این بازی فکری می‌تواند تصویر خیلی خوبی ارائه دهد.» ارامنه در سال ۲۰۱۲ توانستند قهرمانی در المپیاد شطرنج جهان را در استانبول جشن بگیرند، در خانه دشمن قدیمی.

آهارونیان در کشورش با مشاهیر بین‌المللی مقایسه می‌شود. یک رهگذر می‌گوید که «او دیوید بکام ماست». همیشه مردم از او امضا می‌خواهند و او همیشه می‌پذیرد. او توانسته با موفقیت در شطرنج به ثروت هم برسد. شطرنج‌بازی که در رده ۲۰۰ جهانی است شاید برای تامین زندگی‌اش هم مشکل داشته باشد، ولی این استادبزرگ با جوایزی که در مسابقات مختلف می‌برد می‌تواند درآمد خوبی داشته باشد.

در ارمنستان مکانیزم پیچیده‌ای برای پرورش آهارونیان‌های نسل جدید وجود دارد. در جرموک، همزمان با تورنمنت بین‌المللی و در مکان برگزاری آن کلاس‌هایی برای بهترین جوانان کشور ترتیب داده شده بود. در میان آنها پسری قهرمان زیر ۱۰ساله‌های اروپا و پسر دیگری قهرمان زیر ۱۲ساله‌های جهان دیده می‌شد. تمام این نوجوانان در رده ملی یا بین‌المللی برنده مدال شده بودند. آنها بعد از ظهر به تماشای بازی‌های استادبزرگ‌ها نشستند. صبح بعد از تمرینات بدنی، ۴ تا ۵ ساعت کلاس شطرنج داشتند. بازی‌های سه دقیقه‌ای بلیتز (شطرنج سریع)، تئوری‌های گشایش، تکنیک‌های پایان بازی و آموزش تاکتیک‌ها.

سرژ سرکیسیان، رئیس‌جمهوری سابق ارمنستان که ریاست فدراسیون شطرنج را هم به عهده دارد، نقش پررنگی در گسترش این ورزش در این کشور داشته است. با تصمیم سرکیسیان بود که  آموزش شطرنج از چند سال قبل وارد سیستم آموزشی مدارس شد.

او در اعتراض به اینکه این بودجه می‌توانست برای تقویت زیرساخت‌ها استفاده شود، گفت: «با این پول می‌توانیم یک کیلومتر جاده بسازیم. بهتر است این جاده ساخته شود یا هزاران کودک شطرنج بازی کنند؟ شطرنج ذهن را تمرین می‌دهد. کودکانی که شطرنج بازی می‌کنند منظم‌تر و صادق‌ترند و سازماندهی بهتری دارند.» او باور دارد که شطرنج می‌تواند ارمنستان را به برندی بین‌المللی تبدیل کند؛ «قرار نیست جهان ما را فقط با نژادکشی و زلزله بشناسد.»

تیگران زمالیان می‌گوید ارامنه عاشق شطرنج هستند چون در دو هزار سال گذشته مورد فشار و هجوم و تجاوز امپراطوری‌های مختلف بوده‌اند. شطرنج یک راه نجات است «چون هر سرباز می‌تواند تبدیل به ملکه شود».

منبع: مجله پراسپکت